زکام؛ نزله گرم و نزله سرد: تشخیص و درمان با طب سنتی

سلامت سبز- یکی از مشکلات شایع در فصل پاییز و زمستان، ابتلا به سرماخوردگی است. در سرماخوردگی‌های ساده یا اصطلاحاً ویروسی که علایم آن محدود به آبریزش بینی، عطسه، بی‌حالی و خستگی است و علایم عفونت باکتریال مانند گلودرد چرکی وجود ندارند؛ باید از مصرف نابه‌جای داروهایی چون آنتی‌بیوتیک‌‌ها و کورتون‌ها پرهیز کرد و تا بهبود علایم، استراحت کرد و ضمن پرهیز از خوردنی‌هایی که موجب افزایش سردی و تری بدن می‌شوند، از سوپ‌ها و آش‌های ساده و گرم استفاده کرد. زیرا سرماخوردگی یا زکام، در صورتی که طولانی نباشد و منجر به عوارض نگردد، یکی از راه‌های دفع مواد ناسالم از بدن است و نباید جلوی آن گرفته شود. مگر آنکه علایم بیش از ۴ تا ۵ روز به طول بیانجامند یا علایمی از عفونت‌های باکتریال وجود داشته باشد که در آن صورت باید با مراجعه به پزشک متخصص و تشخیص دقیق بیماری، داروهای مورد نیاز، تجویز و مصرف شوند.

در مکتب طب سنتی ایرانی، محور اصلی علایم و پیگیری روند درمان بر اساس نوع ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تنظیم می‌شود. آنچه از ناحیه‌ی بینی و چشم خارج می‌شود، «زکام» نام می‌گیرد و ترشحاتی که به حلق و مجاری تنفسی تحتانی ریخته می‌شود، «نزله» نام دارد.

عامل اصلی این بیماری، گروهی از ویروس‌های مجاری تنفسی فوقانی هستند ولی در درصد اندکی از مبتلایان، افزوده شدن عفونت‌های باکتریایی سبب تغییر بیماری در روزهای پس از ابتلا می‌گردد که درمان هر کدام متفاوت است.

سرماخوردگی در طب سنتی ایرانی: زکام

در مکتب طب سنتی ایرانی، محور اصلی علایم و پیگیری روند درمان بر اساس نوع ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تنظیم می‌شود. آنچه از ناحیه‌ی بینی و چشم خارج می‌شود، «زکام» نام می‌گیرد و ترشحاتی که به حلق و مجاری تنفسی تحتانی ریخته می‌شود، «نزله» نام دارد.

انواع نزله

منابع طب سنتی ایران، ترشحات نزله‌ای را در دو گروه کلی قرار داده‌اند: نزله‌ی گرم و نزله‌ی سرد.

۱- نزله گرم:

علایم: علامت‌های ذکر شده در نزله‌ی گرم، بیشتر با علایم سرماخوردگی متناسب است و شامل ترشحات رقیق و آبکی بینی و حلق، سوزش و خارش گلو و حلق، سرخی چشم‌ها، التهاب حلق و گرفتگی بینی و صداست.

درمان: اصل درمان در نزله‌ها، به قوام آوردن خلط و ترشحات و آماده کردن آنها برای دفع است؛ بدین معنا که با داروهای مناسب، خلط رقیق را غلیظ و خلط غلیظ را رقیق نماییم. با این توضیح مشخص است که باید تدابیری به کار برد که در روزهای نخست سرماخوردگی که خلط رقیق است، آن را غلیظ نماییم و برعکس در روزهای نهایی یا هنگام بروز عوارضی چون سینوزیت چرکی و وجود اخلاط غلیظی که دفع آنها مشکل است، باید با تدابیر و داروهای مناسب، خلط را رقیق و آماده‌ی دفع کرد.

دستورات درمانی نزله‌ی گرم

به‌طور کلی دستورات درمانی نزله‌ی گرم (سرماخوردگی) شامل موارد زیر است:
۱- بهتر است غذای اصلی در سه روز نخست، تنها سوپ جو رقیق و سبزیجات فراوان باشد و تلاش گردد معده سبک نگاه داشته شود. در این زمان خوردن غذاهای سنگین به‌ویژه گوشت، به شدت منع شده است. مصرف شیر هم به حداقل برسد.
۲- از مصرف آب سرد اجتناب گردد.
۳- مصرف حریره‌ی تهیه ‌شده از آب، سبوس گندم، نشاسته، کتیرا، روغن بادام و شکر توصیه شده است.
۴- روغن‌های با طبع سرد مانند روغن بنفشه در بینی چکانده شود.
۵- در صورت ریزش زیاد ترشحات به حلق، غرغره کردن آب انار یا آب عدس (آبی که عدس در آن پخته شده) یا پوست و تخم خشخاش یا ترکیبی از آنها مفید است.
۶- استحام با آب ولرم در نزله‌ی گرم مفید است.
۷- جهت کنترل سرفه‌های خشک، همه‌ی اقدامات بالا بسیار مفید است. در صورت نیاز، یک قاشق غذاخوری به‌دانه را در یک لیوان آب بخیسانید تا حالت ژله‌ای پیدا کند و هر دو ساعت یک قاشق غذاخوری از آن را به تدریج بخورید و دانه‌های به را در دهان نگه دارید و لعاب آن‌را قورت دهید.
۸- تلاش کنید به صورت طاق‌باز نخوابید بلکه به پهلو خوابیده و زیر سر خود را هم بالا نبرید تا ترشحات از بینی دفع شده و کمتر به مجاری تنفسی پایینی ریخته شود.

۲- نزله سرد (سینوزیت):

علایم: علامت‌های نزله‌ی سرد، بیشتر با علایم مزمن شدن و عوارض سرماخوردگی مانند سینوزیت، برونشیت باکتریایی و… تطابق دارد و مهم‌ترین این علایم وجود ترشحات غلیظ و لزج است که به سختی از مجاری تنفسی جدا می‌شود و می‌تواند بیشتر به رنگ سفید و کمتر به رنگ‌های زرد و سبز و تیره باشد.
همچنین فرد، دچار سنگینی بدن و کسالت و به‌ویژه سنگینی سر، گرفتگی بینی، صدای تودماغی است که بیشتر با کاهش حس بویایی و چشایی و کمتر با احساس بو و مزه‌ی عفونت و دود همراه است.
درمان: درمان در این نوع نزله، تا حد زیادی با نزله‌ی گرم متفاوت است و عموماً بر رقیق نمودن و دفع خلط غلیظ استوار است. از تدابیر و داروهای مهمی که باعث پخته شدن خلط غلیظ و آمادگی آن برای دفع می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
پوشانیدن سر و حتی گرم نمودن آن با حوله‌ی گرم.
نوشیدن جوشانده‌ای از شوید، بابونه، بومادران، آویشن و مرزنجوش. همچنین می‌توان از صاف‌کرده‌ی این جوشانده به‌صورت نیم‌گرم بر سر ریخت یا استنشاق نمود. (هر ۶ ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب مجموع داروها، در دو لیوان آب جوشانده شود و پس از صاف کردن استفاده گردد.)
خوردن جوشانده‌ای از زوفا، ریشه‌ی شیرین‌بیان و انجیر نیز جهت نرم کردن سینه و طبع مفید است (هر ۸ ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب داروها با ۵ عدد انجیر، در یک و نیم لیوان آب جوشانده شده، پس از صاف کردن، استفاده گردد.)
جهت رفع گرفتگی بینی، روغن‌هایی مانند روغن‌ مرزنجوش، بابونه و شوید در بینی بچکانند.
غذاهای سبک میل شود و به‌ویژه حریره‌ای از مغز بادام و عسل تهیه و میل شود.
از خواب زیاد به ویژه خواب وسط روز و پس از غذا و حمّام اجتناب گردد.
از رفتن به حمّام تا زمانی که علایم پخته شدن خلط و تسهیل دفع آن ظاهر نشده، اجتناب گردد. ولی پس از ظهور این علایم، رفتن به حمام یاریگر درمان است.
از خوردن آب به‌ویژه آب سرد جداً خودداری شود و در صورت تشنگی، مقداری آب گرم که با عسل مخلوط شده باشد؛ مناسب است.